Reportagem que também pode ser lida em português aqui

Lisboa sénpri parsi ôtu kusa pa Emília. Un kusa lonji di si bairu, na kilómetru di distânsia i na tudu kusa. Inda ê ta lembra kantu ki êl éra mininu pikinoti, ki ê ta pasaba nôti na si teraso êl ku sis amiga “xintadu ta konta stória ki tinha na Lisboa”. “Un, dôs, três…tantu”. Un sidadi pintadu ku lus na ôdju di ken ki ta mora na Cova da Moura, bairu di Amadora, undi ki ê txiga na 1978 pa mora na un baraka pikinoti di madera “fetu ku mó” di si pai.

Ê tinha 12 anu i ê binha buskaba pa si bida kêl kin nen Caoberdi (undi ki ê nansi) nem Angola ka daba êl.  

Nu sta na kaminhu di bairu, aprisentason ê fetu na saída pa autostrada. Poko kilómetru di “Avenida da República”, ki ta lebanu ti ruas di Cova da Moura, un avisu: “Zona vijiadu” pa kameras. Si bairu ta dependêba di ês plakar pikinoti, nu ka ta konxêba êl, alén di kêl ideia di ser un bairu konsideradu pirigosu ki meresi ser vijiadu. “ês ta flâ tudu kusa di Cova da Moura”, maioria “mal, mutu mal”. Tem um monti di anu ki ês ta fasi notísia di operason di pulísia pa kombati narkotrafiku na ês ruas i kêl mau rilason entri autoridadis ku pupulason ti tribunal dja txiga.  

Ma ê ka si ki Emília Alves, 58 anos, ta odja ruas di bairu undi ki ê ta vive. “Vivi li ê mutu bon”, e txêu bon ki “n’ka ta trokaba el pa vivi na Lisboa ou na ôtu bairu”. Ê pamódi kêl kumunidadi, ê konfesa. Ku kêli nu kré flâ ma é txêu raru inkontra pesoas ki ta kuida di kês ki ês djunta tetu ku êl. Cova da Moura ê kasa grandi ku tetu di séu abertu. “Tudu algén ta kuida di tudu algén”. 

Emília fasi di kêli si profison.

Gosi ê ta mora na un moradia ki ês kompu ku tijolo i simentu, Emília teni 18 anu ki ê bira ama di mininus ki ta nanci na Cova da Moura.  El ku mas 11 mudjêris dentu di acordo ki ês teni ku asosiason di bairu Moinho da Juventude. Ês ta trabadja tudo dia pa djuda mininus pa ês ben ser homis ku mudjêris ki ta papiado del na nutísia pa bon mutivu. I pa Lisboa dinôti ou didia ka parsês mutu lonji. 

Cova da Moura ê kasa grandi ku tetu di séu abertu. “Tudu algén ta kuida di tudu algén”. Foto: Rita Ansone

“Hora ki ês ta txoma mininus di bandidu, de dilinkuentis, ês ka ta pensa, ês ka ta pergunta, modi ki ês kriadu? Ken ki kumpanhâs? Ken ki edukâs? Ken ki staba lâ ku ês?” Ê pergunta.

Afinal, gatxadu na sês kasa, maiuria di famílias ta skôdji kaminhu difísil desdi sedu. “Ou ês ka ta trabadja pa ês fika ku sês fidju, pamódi paga algén pa fika ku ês ta fika txêu karo; ou ês pôi kumida na mesa, ma dexâs ês só. I ten un monti ki ta fika txêu horas ês só, inda pikinoti. As bês, bebés.”

Era senpri así ti ki ben parsi amas di Moinho da Juventude, na aranki di milénio. Antis, mininus ti três anu (antis di ês bai pa jardin), tinha ki buska kês opson fora di bairu, jeralmenti mas karu, fora di sês orsamentu. “ken ki ta vivi li ka ten manera di paga kêli.” Ês ê jeralmenti kês trabadjador prikáriu. Ês ta labanta sedu di palmanhan pa limpa skritóriu, ôtus pa trabadja na kusinha, alguns ê serventis di obra. “ê ka prikonseitu, ê si ki ê” konfirma Emília.

Ma kada bês ten mas mininu i menus ama. Futuru di kêl jerason nobu di Cova da Moura sta ta infrenta un disafiu: Siguransa susial ta pirmiti pa ês trabadja só ku risibu verdi, i si ês randja un trabadju midjor, sês mison di kuida di mininus sima prufison ta fika pa trás. Mininus di bairu tanbé.

Bairu ta korda mas sedu

Na Cova da Moura, kada bês ten mas mininu i menus ama. Foto: Rita Ansone

Na Cova da Moura, sol ka ta difini nada. Sta falta seis minutu pa seis óra di palmanhan, apisar di ten pôku lus na rua, ten gentis ta dixi rua ku bolsa na kosta ou ku sakus na mó. Txabi ta fasi barudju na bolsu i ês hora ê sima si kelâ ê son mas altu ki ta obidu na rua. Kafés ta abri porta, ta sendi lus, ten klientis ki sta kaba di toma sês kafé antis di ês panha komboio ou autokaru, ki na alguns minutu nu ta ben odja xeio di algén. 

Na si varanda, inda bistidu di róbi, Nilson fasi sinal ku lanterna di telemóvel. Nu entra dentu si kasa. Lâ, el ku si pikena, Leisa, dja prepara pa korda mininus.

Na paredis di si kasa, na skada, ti na akuário, motas ku bisikletas de BTT ta dikora kasa i nu divinha desdi di kêl mumentu ma tinha um paxon. Ma si ten pôku informason, un sposison na entrada ta mostra kusas klaru: staba prindadu cartons di residensia di tudu si família, ti kridensial di forsas armadas di Caoberdi di Nilson Domingos. Tera undi ki êl ku Leisa ês nanci, apisar di ê bem konxi kumpanheru na Purtugal pa undi ês migra na 2017. 

6:20 ê “óra di korda mininus”. Palmanhan, bida di kêl kasal ê sima un kurida di stafeta. Leisa ta korda Alana, di 2 anu, i David, di 6 anu. Ê ta pripara mata-bitxu di tudu ês, ku marmita. Ma, dipôs ê ta passa tistimunhu pa sês pai, pamódi 8:30 ê ten ki sta na sê trabadju, undi ki ê ta kusinha na Rato, dentu Lisboa.

Nilson ê pintor na Tires. Ê ta trabadja na área di manutenson dja fasi sinco anu. Na Caoberdi, ê flâ ma êl era mekâniku di karu na un ofisina undi ki ês ta pagaba êl ikivalenti a 250 euro – un bokadu mas di ki salário mínimu (13 mil escudos caobernianu, 118 euro). Un salário ki ta daba só pa sobrivivi…ê flâ ku onbru n’kodjêdu. 

Ê ta bai trabadja tudu dia di karu pa ê konsigi leba si fidjus pa kreshi ku ama. Si ê ariskaba ba trabadju di transporti mininus tinha ki fika na kasa di algun bisinhu ti óra ki casa di ama abri 8.00 “n’ta leba dos óra di tenpu pa txiga trabadju di transporti, antis n’ta baba. N’ta panhaba autokaru di Benfica ti Algés, di la n’ta panhaba komboio ti Carcavelos, dipôs ôtu autokaru ti Tires i inda n’ta andaba 15 minuto a pé. Si n’perdeba un n’ta perdeba dia di trabadju. Ês ta binha xeio di gentis un trás di ôtu. “Bu ôdja kantu bu staba paradu la kantu gentis ki bu odja ta dixi. Si bu bai pa stason bu ta ôdja modi ki plataforma ta sta xeio di algén”.

Leisa flâ ma ê ka perdi txêu tenpu ti ki ê bai pa Moinho da Juventude, asosiason di bairu, pa inscrevi si fidju fémia na prugrama di apoio infantil. Foto: Rita Ansone

Enkuantu nu sta papia, Alana sta ta spernia na kama. “Êl ê mas prigisosa i mas rigila” di ês dôs, konfidensianu sês mãi. Mas un dia ki ê sta ta korda sen meia na pé. “É senpri mesmu kusa, Alana.” Dipôs di sermon, ten só un nomi ki fasêl xinti bontadi di sai di kama: Lucinda.

Lucinda teni 71 anu, él tanbé ê mora na bairu i dja fasi un ano ki ê bira ama di Alana. “Ta fasi tudu diferénsa” na vida di Alana, flânu Leisa ki sabi ma ê ta dividi kurason di si fidju ku kêl ama, pa ken el tanbé ê teni txêu afinidadi. 

Antes di Lucinda, bida era mas difísil di leba.

Kantu ki David tchiga di Caoberdi, la undi ki ê dêxa restu di família pa ben undi si pai, foi Leisa (ki ka ê si mâi ki paril, mas pikena di si pai) ki fika três mês na kasa ku êl. “N’fika sen trabadja pamódi ka tinha kreshi, ka tinha ama, ka tinha ningén. Nu ka têvi ôtu saída”. Ka tinha nenhun manera ki ta daba pamódi kuantidadi di dinheru ki nu tinha, ê lenbra. Nilson ta resebeba mas, anton Leisa foi sacrifikadu pa dêxa trabadju i fika na kasa.

Dipôs ki Alana nanci dja fasi anu, kêl fantasma di kês tenpu torna volta.

David tchiga di Caoberdi, la undi ki ê dêxa restu di família pa ben undi si pai. Foto: Rita Ansone

Leisa flâ ma ê ka perdi txêu tenpu ti ki ê bai pa Moinho da Juventude, asosiason di bairu, pa inscrevi si fidju fémia na prugrama di apoio infantil – ki ta inklui trabadju di amas ti Jardim di infânsia. Ma ka tinha, mas vaga. Kada ama pôdi ter máximo 4 mininu di un bês. I gósi ka ten tanto ama mas sima antigamenti. Gentis ta spêra ti ki ten disistensia i di lâ ki ês txoma Alana pa ama Lucinda. “Si ka tivesi ama, era menos un rendimentu na nôs kasa”. 

Ês ivita trâsi pobresa pa família, máximo ki ês pôdi. Enkuantu ês staba ta spêra vaga na ama ês buska un ama fora di bairu. “Nu ta pagaba 250 euro, 250 euro!” ês ripiti sima si ês staba ta papia di un kusa mutu mau. “Ê fica três mês lâ i nu ka aguenta paga más”. 

Ma pa Lucinda, ês ta pagaba só 96 euros i, atualmenti, ês ka teni nen un encargu desdi ki foi aprovado kêl lei ki ta previ universalidadi di kreshi. “Nu ta leba só fraldas ku toalhitas. Restu ês ta trata di tudo.”

“Dja sta, Alana?”, Leisa djôbi si tudu sta sertu antis di ês sai. Alana kóri. “undi ki bu sta bai?”. “Caoberdi!”, ê respondi na óra.

É tera undi ki nanci sê pai ku sê mãi – mãi na Boa Vista, pai na São Vicente. Ês ta viveba vinte minuto lonji kumpanheru ma foi dispôs di ês migra pa Purtugal ki un festa na Cova da Moura fasês crusa sês distinu. Nu txiga na 2017, ku três mês di diferénsa, ma ta buska kêl mesmu kusa: un bida sen kórda na piscôs.

Nilson dja tinha mãi ku irmã li, ki bem mora na bairu dipôs di ês migra ta buska tratamento di saúdi. “Li ê ôtu bida. Li bu tem xánsi di têni mas kusas ki nunka bu ka ta atxa na Caoberdi”. Pur isenplu? Nu pergunta. “Isenplu sta la”, ê ponta dedu pa un bicicleta bunitu ki staba na entrada di kasa.

Inpériu di amas

8:00 di palmanhan. Barbiarias dja abri portas, mudjêris dja kumêsa ta kebra osus di atum i ta bêndi pêxi na rua ku sês avental tudu ku marka burmedju. Na rua, mas barudju ta obidu inda. Mininus tudu dja korda. É óra di fitxa kasaku pa anda ti kasa di Lucinda, pertu di sês kasa.

Alana txiga na porta ê txôma nomi di ama na un sigundu.  Ê primeru ki ta txiga, tudo óra. Alana sai di si kasa fasi pôku tenpu, ma ê sima ki ê torna txiga si kasa ôtu bês. “Ês ta vivi li sima ki ês sta na sês kasa” flâ Lucinda.

Alana txiga na porta de Lucinda ê txôma nomi di ama na un sigundu. Foto: Rita Ansone

Ten 20 anu ki ê ta abri porta di si kasa pa resebi mininus i toma konta dês. Otus 20 dja ê pasa na ês mésmu bairu, undi ki ê instala kantu ki ê binha di Caoberidi, ilha di Santiago ta buska trabadju. Si maridu bem antis dêl. “kantu ki ê orienta, ê ranja un kasinha li ki mi n’bem.” Antis era un barakinha na otu ladu di bairu.

Kuida di mininus ê ka un kusa stranhu pa el pamódi êl djaê staba kustumadu desdi seti anu. Na Caoberdi, kantu êl era inda mininu, “n’gostaba di djuda nha mãi ku nha pai toma konta di mininus.” Ma nunka ê ka odja si kabesa sima ama profissional. 

Kantu ê bem Purtugal, ê bira inpregada di linpesa di skritóriu. Ê ta saiba di kasa 5.00 di palmanhan i ê ta baba a pé ti Alfragide, pa un zona ki ta fica 20 minutu di undi ki ê mora. Mas tardi, Moinho di Juventudi abri um jardin di infânsia na bairu, na anu di 1995 i na 2000 un sirvisu di apoio pa mininus pikinoti. 

Ês kria amas infurmal, mudjêris ki na sês kasa ês ta tomaba konta di mininus ti três anu. Ê kunbida Lucinda ki, ka kreba mutu, ê nega primeru bês i dipôs ê seta. Ma ku “kondison di un anu dipôs, dêxa di ser risibu verdi”.  “Odja, anôs inda nu sta ta pasa risibu. Keli ki foi un bokadu duro pa nôs”.

Ês txoma kêl prugrama di amas di Creche Familiar, pasu imidiatamenti antis di creche na instalason di bairu. Ma kêli ê uniku sirviso infantil sen kontratu.  Apisar di un akordu entri moinhu di juventudi i Suguransa Susial pa rikonhesimentu di sês prufison, limitis legal ka ta pirmiti fasi kontratu di prufison na asosiason.  Mesmu ki asosiason ta garanti subsidiu di féria pa ês tudu.

Dja kumêsa ta obidu barudju na kasa di Emília Alves di 58 anu di idadi ki ta fika uns métru di kasa di Lucinda. Ê txôru, ê gargalhada, ê rabolisa di mininu ki ê ta toma konta, ma tanbé ôtus ki si fidju fémia ta toma konta, na mesmo kasa, ki ta fasi kêl ki si mai ta fasi. 

Si fidju ta trabadja na sala i Emília ta trabadja na markise ki bira kreshi. La dentu ê tem três bersu, mesas, kaderas em ponto pikenu, brinkedu, um monti di brinkedu propi, um monti fralda i toalhitas. Ê un mudjêr ki teni manga senpri ragasadu, ku kudjer di iogurte na mó.

Emília na verdadi ê nomi pa stranhu. Pa mininus ki ta passa na si mó êl ê “avó”. 

Keli nu konfirma kêl primeru bês ki nu krusa ku Emília. Kêl dia nu kontra na porta di bairu. Ê staba ta ben ku un di netus na mó, ma ka dura txêu nen dos rua ti ki un monti di ôtus mininus ben kontra ku êl ta txômal di “avó” tanbé. “Dja n’perdi konta ês ê kantu. Ten novi ki ê di nha sangi. Dispôs ten txêu mas. Undi ki nta vivi, ntêni un netu, ten senpri algén ki ta txôman di avó.”

Emília Alves teni 58 anos i desdi senpri ê odja si kasa intchi di mininus di bairu. Si mãe funda un di primeru kreshi klandistinu di Cova da Moura. Ilustração: Emily Isamej

Keli ê kusas di otus tenpu. Teni un monti anus, na kêl mesmu kasa li, mãi di Emília kria un di kês primeru kreshi klandistinu di bairu. Êl era mininu ma ê ta tomaba konta di ôtus mininus.  “nha mãe senpri trabadja ku linpesa, ma partir di un sertu idadi ê kumêsa ta fika txêu kansadu. Sima tinha senpri mãis ku difikuldadi ta kré ba trabadja ma ês ka podia, pamódi ês ka tinha undi dêxa sês fidju, un monti ta fikaba dentu di kasa ês só, anton ê pensa na abri un kreshi”. Kêl tenpu bairu tinha menus gentis, ma mesmu así ê tinha “um monti di mininu”. “Si kada mãi tinha seti fidju sima nha mãi…” anton fasi konta.  

Ês ê txêu stória di amas klandistinu na bairu, mudjêris ki pa sês konta i sen supervison ta tomaba konta di mininus. Artigus di jornal ta daba konta di spasu sen lus, sen brinkedu, i ku mininus alén di konta. Amas ki tinha más di 30 mininu pa 15 kontu di skudu purtugês pa mês. Keli lenbradu na un studo di investigadora Irene Delettrez, pa Universidadi di Lisboa, kantu ê fla di “amas informais ki ta resebeba mininus na sê kasa as bês ku kondison mutu prikáriu”.

Ê skrêbi inda ma kêl prujetu “Creche Familiar” di Moinho ben da un resposta a kêl prikariedadi i pirmiti siguransa na tratamento di mininus. “ê ben pusibilita salário ku apoio pa rialisason di ês trabadju ki pasa ta ser profisiunalisadu, supervisionadu i integradu, na un redi di amas ki tira trabadju di mudjêris di isulamentu.”

As bês n’ta korda sábado meio disorientadu, ta obi txôru ki n’ka sabi di undi ki sta ta bem. N’ta labanta n’ba buska … nau, Emília, hoji ê sábado”

EMÍLIA ALVES, AMA NA COVA DA MOURA

Emília nansi ku konsciênsia di difikuldadi ki amas ta pasaba mesmu dispôs di prugrama di Moinho di Juventudi inauguradu. Ma legadu ku xintidu di mison papia mas altu.

Di kualker manera, ê ka ta vivi “sem kêl barudju”. Un ta txora, ôtu ta grita, nen óra ki ês ta durmi ês ka ta dal diskansu. Ê así di 7:00 di palmanhan ti 4:00 di tardi. I silênsio bira ta fasêl konfuson. “as bês n’ta korda sábado meio disorientadu, ta obi txôru ki n’ka sabi di undi ki sta ta bem. N’ta labanta n’ba buska …” nau, Emília, hoji ê sábado”, ê ri. Sodadi ta dâl, i ten dia ki ê ta bai konku na porta “di mininus” pa lebâs pasia.

Dia dja foi más solitariu, más duru. Emília trabadja desdi 14 anu, kantu ê ta djudaba si mai na linpesa. “antis di n’baba pa skóla, n’ta baba trabadju. Dipôs n’ta binha di trabadju, n’ta lebaba nhas irmons pa skóla, n’ta baba pa skóla, nta binha n’ta ba buskaba nhas irmons i dispôs n’ta binha pa kasa pamódi n’tinha trabadju pa fasi. N’ka ta baba pa ganha algun kusa nau, nta baba pa djuda nha mãi”. 

E kontinua ta trabadja na linpesa, ê txiga di fasi tudu dos trabadju, di linpesa ku ama. Na primeru três anu ta trabadja ku Moinho da Juventude, ê kontinua ta limpa dos skritóriu, un di ki ê ta baba madrugada i fin di tardi. Novi hora ki ê ta didica pa asosiason, ôtu seis oras pa linpesa. Era así “pamódi n’prisisaba di kêl dinheru”, ma ka dura mas di ki três anu pamódi kansera ba ta toma konta di nha korpu ki dja biraba un mákina.

“Mésmu dipôs di ês bira grandi. N’teni mininus ki dja bai pa França, n’têni ôtus na Luxemburgo, la pa Holanda, …ki óra ki ês bem di feria ês ta bem konku li na porta… pa avó Emília” 

EMÍLIA ALVES, AMA NA COVA DA MOURA

Ku mininus, apisar di rutina, dias ta torna inprevisível. Hoji Kevin ka sta ketu ê sta difísil di poi pa durmi. Neca ka sta ku korpu sabi i ê ka kré kumê. Ma Emília dja flâ ma ê ten ramédi pa surpresa. Musika ê un di kês remedi ki kêl ama ka ta dispensa óra di kala txôru.  Di rapenti kêl korpu riju ta txora ta bira badjador ku surisu na rostu. Un monti bês ê só ê djobês és ta kala. Kêl manera di djôbi serenu, kaladu, insistidu, ta fasi txôru ka ta sufoka mas. “N’atxa ma ês ta xinti nha kalma i ês ta kalma tanbé”.

“Sês karinhu” ê nha ritribuison, ê flâ. “Mesmu ora ki ês bira algén grandi. N’teni mininus ki dja bai pa França, n’teni otus na Luxemburgo, la pa Holanda … ki óra ki ês ben di feria ês ta ben konku li na porta… pa avó Emília”, ta fasi siumi pa kês mãi biológico, ê konta.

Toma konta di mininu ê un arti ki ta ripiti tudu dia seti hora di palmanhan pa Emília. 

Ês ama sabi kusé ki ê ta significa pa tantu famílias di bairu ki ta buska Creche Familiar. Na kêl kasa, pais ku mãis ta inkontra un forma di subrevivênsia diária, nbês di ês vivi ligadu na mákinas. “Si mi n’ka isisti, si n’randja ôtu trabadju, um monti di algén ta fica disinpregadu. Ou, anton ê mininus ki ta sofrêba”. Pamódi ês ta fica ês só sima antigamenti? “Ixatamenti.”

Ê skrêbi inda ma kêl prujetu “Creche Familiar” di Moinho da Juventude, na Cova da Moura, ben da un resposta a kêl prikariedadi i pirmiti siguransa na tratamento di mininu. Foto: Rita Ansone

Iduka algén na bairu ku mau fama

Tun. Tun. Tun. Ku forsa sen pára. “Maria” sta kurbadu na un tronku di madera ta korta atum, ku matchadu na mó sen odja pa pêxi. Ê ta pasa dias li, pertu di un karinha ku porta bagaji abertu undi ki ê ta transporta pêxi di lota ti li. Um monti di caixa di sferoviti xeio di pêxi finkadu riba di alcatron na rua. Maria sta ta djôbi pamódi tudu dia ês ê diferenti nês bairu.  

Li, tem senpri alguns kusa ki ta parsi ma ê sta fora di lugar ki nu sta kustumadu odja. Gentis ta xinta ês ta konbersa na kaderas di skritóriu li fora, ten muxilas riba di xaminé, i ten almofadas ta pasia riba mulera kabesa di mudjêris, kuasi sima heroínas pa ka kai. 

Ta stranhadu tudu kê diferenti i Cova da Moura ê mutu diferenti ti di kês ôtu bairu sima el.

Ê teni 16 hectares na porta di Lisboa. Un terenu ki ês ta avalia na milions, di propriedadi privadu ki ês okupa na década di 70 pa famílias, maioria ki ben di antigus kolonias. Kês kasas ki dja foi baraca, nunka ka foi rekonhesidu pa donus di kês terenu. Ma Câmara Municipal di Amadora ta rikonhesi ma ês ê parti di tiritóriu, ê fasi obra di saniamentu i ê ta kobra impostus ku águ.

Ê sertu ki kês anus di batalha entri autoridadis local, donus di terenu ku gentis ki ta mora na bairu, ki kumêsa marjinalisadu pamódi pobresa, resulta na maior isolamentu. 

“Ê mininus ki ka devia staba na rua. Ka ta fasi sintidu. País sta ta avansa, ta disinvolvi, ta kontisi um monti kusa, ma ka ta kontisi kusé ki tem ki kontisi: idukason di mininus ka ta sai di lugar, ka ta sai di papel.”

LUÍSA MAGALHÃES, AMA NA COVA DA MOURA

Luísa Magalhães, 57 anu, flâ ma “Cova da Moura ê ka mau, sima ês ta flâ”. “tem gentis mau e gentis drêtu”. Ma nôs tudo kuasi ês ta skêsi di nôs” ê disabafa.

Ê pa kêli ki iduka sedo ê un disafiu inda mas grandi na un bairu ki ten mau fama, i êl ê mesteba fasi parti di ês mison. Pamódi falta di pai ku mãi ki ta konbina txêu trabadju, palmanhan ku dinôti ki “um monti ta dêxadu sen era nem bera” ta lenbra Luísa. Ês ta pasa dias na rua ta dipendi di sês kabesa. “ê mininus ki dibia teni algun kusa fasi na kêl épuka di skóla – ou ês ta studaba ou ês ta tinha algun formason. Ês ka devia staba na rua.  Ka ta fasi xintido. País sta ta avansa, ta disinvolvi, ta kontisi um monti kusa, ma ka ta kontisi kusé ki ten ki kontisi: idukason di mininus ka ta sai di lugar, ka ta sai di papel.”

Ê transforma si raiva na valor ki ê iduka si fidjus. Ê tem três, tudo três ê ta lebaba na mó pa skóla, ti ki és bira grandi, “kusa ki ê ka normal li”, undi ki mininus ta bai ês só pa tudo ladu.  Un di si fidjus “ka kaba skóla”, ma ê êl “ki ka kria”, kês otu dos sta formadu. “kelâ ê professora, kêli ê osteopata”, ê arma ri sima algén ki sta sukundi vaidade, ê sinala dedu pa futugrafia di dôs mudjêris bistidu di fatu pretu akadémiku. 

Ê ta da txêu valor pa idukason pamódi ê estuda ti fin ma ês tomal êl. Ê nanci na São Tomé i Príncipe, ma ê migra pa Purtugal i pa bairu na 1985, trás di si mãi ki dja binha antis i ki tinha kasa na bairu. Ê tinha vinti i tal anu di idadi, un mininu di dos anu na mó, i un curso di enfermajen ki nunka ê ka konsigi ixersi na Purtugal.  

Ê ka staba ta spêra kêl primeru inpreson. “Ntxiga npensa: ê kêli ki ês ta txoma Lisboa, Purtugal? Li ta parsêba ku un roça, ku un monti di capim, padja, ki nka sabi kusé ki nta flâ. “Deus! Era midjor n’fikaba na São Tomé, n’pensa. Na São Tomé n’dexaba un “vivenda grandi”. Ma Luísa “kria bai pa dianti” ê assumi disison di bem djunta ku si mãi. “Só ki nka anda pa frenti, n’fika ta marka pasu. N’binha ku sonhu i nha sonhu kai tudu na txon…” 

Na tera undi ki ê nanci, ê forma na enfermajen i inda ê ixersi “un bokadu”. Na Purtugal faltal ikivalênsia, ku dukumentu. “sima mi ê formadu pa Estadu n’tinha ki trabadja pa Estadu” … Um monti di barera”, ê konta. Enfermajen era kumesu di sonhu. “dispôs di enfermajen, nha sonho era studa i fasi medisina.” Nem un kusa nen otu, ê ta lembra ku kasabi di mundu na si ôdju.

Ma, toma konta di mininus ka sai di dicionário di Luísa.

Ilustração: Emily Isamej

9:00 em ponto di palmanhan, William, di três anu konku na porta. “Ai, parsi ma nhôs ta fika ta sunha ku mi. Nhôs ta bem sedu. ‘A Tata, a Tata’! ê txoma Tata.” Dispôs Priscila, Ken, ti ki sala ta kompleta. “É un aligria sedu di palmanhan”, ê ri.

Aligria ki kumêsa na 2006, anu ki ê bira ama na Moinho, dipôs di uns anus ta trabadja na un kafé di bairu. “na kêl tenpu kêl kafé undi ki n’staba tinha muvimentu mas na parti di tardi, trabadjadoris ta binha di tardi, ês ta pidiba cerveja ku pitisko…enton n’pensa na kusé ki nta fasêba palmanhan” inda ê volta trabadja na ristorason tenpu interu, mas duensa fasêl para ê fika ta trabadja só ta toma konta di mininus. 

Ê ta luta pa da lison pa mininus tudu dia. “N’gosta di fasês pensa, ta fasês ben. N’ta inxinas kor, numerus.” I sima krioulo ka pôdi ser uniku língua ki ês ta papia, “ami nka ta papia krioulo. Na nha kasa ka ta papiadu. Ma sês pai ku sês mãi ta papia krioulo. William óra ke ta fala ê ta fala krioulo. Ken ta fala krioulo. Priscila ta papia um kusa ou otu na krioulo. Mas ami nta fala português, n’kré pa otus intendi kusé ki ês ta papia” 

Ês ka ta dêxa di partilha tudu ki ês sabi.  Ê si ki ama Lucinda també ta pensa, si trabadju ta dêxa pai ku mãi di Alana txêu inpresionadu, senpri ki ê ben pa kasa ku un palabra nobu na boca. “Ê stranhu pamódi, às bês Alana ta txiga kasa ê ta konta ti 5 dispôs ti 10. Gentis ta pensa ma na ama ê ka ta prendi nada, ma ês ta prendi sénpri. Li ê ta prendi txêu i n’tem sirtesa ma kelâ ta priparâs pa futuru.”, flâ Leisa. 

Na 2000, Moinho da Juventude disidi muda sina di kês mininus.  Foto: Rita Ansone

Un futuro ki ama Emília Alves ta flâ ma ê “inpostu pa sosiedadi”, pamódi ê mininu ki ta vivi na Cova da Moura.

Na jornal ê difícil papia di bons isenplu – di kês ki si ês mora li, ês ê gentis drêtu. Pájinas di jornal jeralmenti ta papia só di “disgrasa”. Un di kês ultimus bês ki papiadu era pa da nutísia di rapaz di Casal da Mira, ku raís na Cova da Moura ki matadu pa sis kolega dentu di stason di metro di Laranjeiras na Lisboa. “di undi ki arma bem? Ken ki ta bendêl? Ês, jovens, ês sta mas tentadu pa kês tipo di violênsia pamódi maioria dês ka teni okupason. Keli ti ki era okupadu, ê ta studaba, ê ta djudaba si avó – n’konxêba el, ê txiga di mora li. Ê influénsia di ôtus… kêl disafiu, nka sabe…”

“N’ta pensa txêu na kêli. Modi ki n’ta fasi, kusé ki nta fasi erádu, undi ki n’sta ta fadja, pamódi ki kês mininus ka sta bai na bon kaminhu, será ki ê mi ki era, undi ki erro sta…ma dispôs ami própi n’ta da ku kabesa na parêdi.”

EMÍLIA ALVES, AMA NA COVA DA MOURA

Pa ken ki teni mó na kês nobu jerason di bairu iduka drêtu ta tira sónu, ta konfesa Emília. “N’ta pensa txêu na kêli. Modi ki n’ta fasi, kusé ki nta fasi erádu,  undi ki n’sta ta fadja,  pamódi ki kês mininus ka sta bai na bon kaminhu, será ki ê mi ki era, undi ki erro sta…ma dispôs ami propi n’ta da ku kabesa na parêdi.” 

Un parêdi “mutu grosu” ki nta txoma di sistema purtugês. “nu ta bati, bati, bati ma ka ta fura. Teni un monti di barera. Na skóla un mininu dja teni un sistema ki ê ka ta konsigi fura. Nka ta pidi pa ê ser benifisiadu. Mas pa ês ten un bokadu di direitu sima kês ôtu. Pa ês tem un oportunidadi”. 

Emília ta da isenplu di mininus ki teni prublema di presta atenson (analogia), indiretamenti ki ta pôdu “kompletamenti di ladu”, di restu di turma pamódi ka tem na kuríkulu ma debi didikadu mas tenpu a ken ki sta atrasadu. “Si bu pega un mininu ki ka ta presta atenson, ki ten mas dificuldadi di prendi i bu pôl na sala ku ôtus mininus ki tanbé ten difikuldadi di prendi kal ke oportunidadi ki ê ten? Si bu siparal di kês otu, kal oportunidade ki ê ten?” ê kompleta. 

“Na skóla un mininu dja teni un sistema ki ê ka ta konsigi fura. Nka ta pidi pa ê ser benifisiadu. Mas pa ês ten un bokadu di direitu sima kês ôtu. Pa ês tem un oportunidadi”. Foto: Rita Ansone

Na 2000, Moinho da Juventude disidi muda sina di kês mininus. 

Antis di kelâ kês kreshi ki tinha era tudo karo. Duranti txêu anu ê spêra pa konstrui pertu di Moinho i mas pa baxo di kontentoris, Kreshis ku Jardin di infânsia. Ma sentru parukial forma kreshi ku Associação de Solidariedade Social da Cova da Moura. Só dipôs, Moinho, ku kriason di Creche Árvore, ku 60 mininus di zero ti três anos. I Creche Familiar, ku prugrama di amas, na kumesu ku 20 amas (gósi ku 12). Na totalidadi, ê 48 mininus ki amas ta toma konta dês. Mininus ki dipôs di três anu ta integra Jardin di Infânsia di Moinho. Li, ês ê 82.

Alén di ki tudu mininus i jovens dipôs di abrigu CATL [Centro de Atividades de Tempos Livres], ku vários modalidadi, di insino primáriu ti primeru siclo, ku apoio skolar pa tudu idadi, i disportu (sima judo, futsal i basquetebol). I di apoio familiar ki ê ta distribui para serca di 200 agregadu.

Ê foi kriadu na década di 80 pa dôs mudjêr i un ómi, kantu ki pupulason inda staba ta konpu sês kasa i ruas na kêl terenu pikinoti. Kelâ ben sima mison pa da risposta a nesesidadi i pa difendi pupulason, lenbra atual kordenador.   

Dipôs di tantu anus ki dja pasa, prujetu di amas bem parsi prisisamenti na ês sintidu. “ta isisti nesesidadi, sin. Era txêu famílias. Ma tanbé ten otu kusa, ki ê isenplu, manera ki nu ta djôbi idukason ki ê txêu inportanti na nôs bida”. E flâ.

Flávio Almada sta frenti di asosiason Moinho da Juventude ki ten txêu anu dentu di Cova da Moura. Foto: Rita Ansone

“Maioria di finasiamentu” ken ki ta da ê Suguransa Susial. Restu ta ben di kandidaturas pa projetus ku donativu – apisar di ki dinheru di prujetu ku donativu ê ka tudu óra ki ten.

Kantu ama ki prisisadu del na bairu?

“Nomi bem a kalhar”: “Creche Familiar”, flánu ama Luísa. Amas ku mininus ta xinti sima si ês ê família. “Mas un rason pa dâ mas atenson a nôs trabadju”

Tem txêu anu ki amas di Moinho da Juventude sta ta spêra kêl transison di prestadoras di sirviso ki ta pasa risibu verde, pa prufisional kontratadu di asosiason. Flávio Almada flâ ma tudu ta dipendi di stenson di akordu ku suguransa susial ki na 2007 stabelêsi un protokolu spesial ki pirmiti rikonhesimentu di amas, ki era klandistinu, ma ka ta pirmiti kontratu inda. “ê di kês lutas mas grandi. Ki inda ka tem risposta” flánu kordenador di Moinho.

Prufisionalisason di kêl setor ta vivi dentu di un “bai ku ben” di forsa. Na 2014, Ministériu di Solidariedade, Inprego e Suguransa Sosial papia na kriason di “un profison nobu”, di ama. Apisar di ê isistiti, ê ta isistiba na klandistinidadi, sen inkuadramentu legal. A partir di la, amas ta dêxaba di sta “obrigatoriamenti abranjêdu pa rijimi di suguransa sosial di trababadjador indipendenti” inda ki ês ê obrigadu teni autorisason di Suguransa Sosial.

Ma kêl pruposta trâsi disafiu. Kêl regularisason ta obriga ma kontratason di amas debi di ser diretamenti ku famílias, i Suguransa Susial ta dêxa di ter papel di responsável pa inkuadramentu. Kelâ trâsi riklamason, na kêl tenpu pa “Associação dos Profissionais no Regime de Amas”, ki staba ta riklama di perda di sês direitu a trabadju pa amas ki ta trabadjaba diretamenti ku Suguransa Susial.

Sima amas da Cova da Moura, ki apisar di tudu, ês ta konsigi trabadja ku kêl protokolu spesial ku Suguransa Sosial.

li, ê ka só mininus di bairu ki nu ta resebi (embora ês ê maioria), ma tanbé di ôtus. “Regra di Moinho ê: tudu kêl ki ben ê ben-bindu. Anôs nu ka kré sabi si ben di Júpiter ou Marte, nu sta li ê pa sirbi. Nu teni mininus di Cova da Moura, di Damaia, Cacém, Queluz, Massamá, Benfica, Rio de Mouro”, flánu Flávio Almada.

Tem txêu anu ki amas di Moinho da Juventude, na Cova da Moura, sta ta spêra kêl transison di prestadoras di sirviso ki ta pasa risibu verde, pa prufisional kontratadu di asosiason. Foto: Rita Ansone

Dja nu têvi 20 amas, ma kada dia ten menos. Pamódi bedjisa, kansera, ma prinsipalmenti pamódi kondison di trabadja ku risibu verdi. 

Emília sta senpri ta adia disison di disisti. “Ou nta dêxa risibu verdi i ser ama, ou n’ta ranja un skritóriu kualker pa n’ba linpa n’kunpri horário”. 

“Bu sabi nka kré fadja ku mininus. Si nka disisti gósi un dia n’ten ki fasêl, mas kêl pensamentu ta dêxan ta tremi. “Às bês bedjisa ta dêxan ku medu i nta pensa tanbé ma dja txiga… Ta txiga sugunda-fera mininus nta pensa otu bês ma ka ta fasi sintidu”, ê ri.

Lucinda djâ sta ta mostra kansera. “dja n’sta sem tenpu pa mi…gósi nka ta konsigi fasi nada di palmanhan. Di tardi, às bês, mininus ta sai ti 5:00.. i tal. Dispôs si n’teni faturas pa paga, n’teni ki kóri faxi antis di fitxa 6:00. Si n’mesti fasi kompra n’ten ki kóri pamódi otu dia nka pôdi fasi nada. ” i dja n’kumêsa ta fala na desistência”.

Ma foi só Alana djôbi, la undi ki ê staba xintadu na sofá pa ê volta trás “dja n’flâ ma nta dêxa, ma n’sta ta pensa…”, ê kumêsa ta ri. “ês ta dan ligria. Ês ta dan jinika, grasa, ês ta dan tudu ki ês ten, ka ten nada, mas puru di ki ês. I mi n’gosta di ser kêl ki mi n’é pa ês.” Ama, ês palabra di origem basku ki ta significa mãi.

Lucinda: Ês ta dan jinika, grasa, ês ta dan tudu ki ês ten, ka ten nada, mas puru di ki ês. I mi n’gosta di ser kêl ki mi n’é pa ês. Foto: Rita Ansone

Leia aqui a reportagem original, em português


Tradução de:

Karyna Gomes

É a jornalista responsável pelo projeto de jornalismo crioulo na Mensagem, no âmbito do projeto Newspectrum – em parceria com o site Lisboa Criola de Dino D’Santiago. Além de jornalista é cantora, guineense de mãe cabo-verdiana, e escolheu Lisboa para viver desde 2011. Estudou jornalismo no Brasil, e trabalhou na RTP, rádios locais na Guiné-Bissau, foi correspondente de do Jornal “A Semana” de Cabo verde e Associated Press, e trabalhou no mundo das ONG na Unicef e SNV.

Texto de:

Catarina Reis

Nascida no Porto, Valongo, em 1995, foi adotada por Lisboa para estagiar no jornal Público. Um ano depois, entrou na redação do Diário de Notícias, onde escreveu sobretudo na área da Educação, na qual encheu o papel e o site de notícias todos os dias. No DN, investigou sobre o antigo Casal Ventoso e valeu-lhe o Prémio Direitos Humanos & Integração da UNESCO, em 2020. Ajudou a fundar a Mensagem de Lisboa, onde é repórter e editora.

catarina.reis@amensagem.pt

Entre na conversa

1 Comentário

Deixe um comentário

O seu endereço de email não será publicado. Campos obrigatórios marcados com *