Ken ki ta pasa tudu dia na stason di metro “Parque”, pertu di Marquês di Pombal, ka ta fasi ideia di ki kês azuleju ki ta dikoral, ta konta stória di un prisensa afrikanu na Lisboa i na alenteju, ki dja dura un monti di sékulu i ki sta na raís di un monti di kusa ki oji nu ta konsidera di nôs, ku un prisensa inda más forti di ki nu podi imajina. I ki ao kontrariu di kel ki nu ta pensa, sta ben kontadu, ma sukundidu –  ti kel dia ki fasedu kel prujetu di Asosiason Kultural Juvenil Batoto Yetu, ki dja ten un kuartu di sékulu di isistênsia.

Kenha ki  ta konta stória txoma Djuzé, un di kes risposavel di asosiason ki na suaíli, signifika “nôs mininus”. Djuzé ê purtugués di “ílha di Lisboa”, sima kê ta flâ na brinkadera, na kriolu di Santiagu, ilha di undi ki si pai ku si mãi ben, un casal caoberdianu ki skodji Lisboa pa vivi, dja ten un monti di anu.

Sen perdi animu na ton di si vós, ê ta konta kada ditalhi, i na si odju ta odjadu orgulhu di ken ki ten sangi afrikanu óra ki ê ta mostra kontetamentu pa tudu kel ki si antipasadus fasi pa kontribui pa si sidadi, i otus tanbé.  

Djuzé, ki lebanu pasia ku txêu aligria na un palmanhan di sábadu, fla ma ê sta prontu pa konta stória un monti bês. Ê ta kustuma fasel pa kes gêntis más kuriusu, tudu sábadu di palmanhan na un roteru di Lisboa afrikanu, orientadu pa Batoto Yetu.

Un bisita pa Lisboa di “Preta Fernanda” ku muanba di ginguba

Dja tokaba uma óra di ditardi, tudu alguén staba ku fomi, nen nu ka staba pertu di txiga “Travessa do Poço dos Negros” undi ki nu sta ba ba kumé katxupa, sima staba konbinadu pa itineráriu di kel dia, ki era un di kês monti di otus itineráriu di prujetu. Ma ku atenson, nu obi kel guia ta splika, dispôs di primeru paseio na Tuc-Tuc.

Primeru paraji foi dianti di “Faculdade de Ciências Médicas”, na “Campus dos Mártires”. Na mó di Djuzé staba un ruteru inspiradu na “Fado Badjadu” ku un monti di otus stória kontadu na si vos. Primeru di Fernanda do Vale ou “Preta Fernanda”, mudjer mistisu ki nansi na Caoberdi na final di sékulo disanovi, ki vivi na Purtugal ti 1927, mudjer txêu inpurtanti dentu susiedadi di Lisboa na si tenpu.  “Preta Fernanda” éra un sinbulu di imansipason de mudjeris pretu, un forti riprisentanti di Lisboa afrikanu sima stória ta konta. Dispôs, ben stória di doutor Sousa Martins, médiku sirurjion txêu konxêdu, “santu” pa un monti algén, ki ta fasi votu – sima ki ta odjadu pertu di statua di sel, ku plakas di mármore, i mas di 100 pididu dianti del. 

Na kaminhu pa sigundu paraji, un mudjer di Kénia ki staba na grupo, el ku si marido i ki ês ta vivi na Lisboa dja ten más di seis mês, fla ma ê ten orgulhu pamódi si língua suaíli ê ofisial na si tera, i inglês ê sigundu língua.  Zara ka sabia modi ki afrikanus foi inportanti na stória di Purtugal i tudu konbersu staba na kel sintidu di ki : na Lisboa sigundu lingua mas papiadu ê kriolu mas ki nen na Guiné-Bissau nen na Caoberdi kês dôs lingu inda ê ka ofisial. “Nhôs ten ki trabadja pa kelâ! Na Kénia nu luta ki óji nôs lingua Suaíli ê ofisial”, ê fla.  

Na Mouraria, nu pasia pa konchi bersu di fadu – ki alén di kantadu tanbé el era badjadu. Ê ten raís forti afrikanu i ê ben dia rua. 

Foto: Líbia Florentino

Últimu paraji foi na Santos, na “Travessa do Poço dos Negros”, pa mata kel fomi ku kel kuriosidadi di purba un kusa diferenti pa maior parti di turista ki staba na kel grupu. Ristoranti staba ta prupoi kumida ki binha di Caoberdi, Angola i Guiné-Bissau, sima katxupa, muamba de ginguba (guisado di carne kugalinha, ku modju di mancara i kiabu), alén di kel bon kafriela di Guiné.

Stória ki dja kontadu ki ka ten mas ki fla

Nu apruveita nu partilia kêl gostu sabi pa troka dôs dedu di konbersu ku Djuzé ki kontanu ku tudo aligria tudu kês ruteru ku bisita giadu i um monti di otus prujetu ki ês ta disinvolvi dento di kel asosiason. “Batoto Yetu stâ ta fasi kêl trabadju dja ten un tenpu pamódi ês konsigi apoiu di Secretária di Estado da Igualdade e Migrações, ma é kré kontinua ta disinvolvi kel prujetu di fado badjadu.”

Pamódi asesu a dukumentu, parsi prujetu di visitas guiadu, pa un monti di itinerariu ki ta mostra prisensa afrikanu na Purtugal desdi antis di século XIV ti kel tenpu di scravatura.   “Nu ten mumias di gentis negru na Purtugal, di un monti di migrason ki pasa pa li i mas risentimenti , di gentis skravisadu. Kantu mas nu sabi mas nu ta fasi parti di stória, más tu ta torna riku nôs tudu”. 

Um projetu ki kumêsa pa un trabadju artistiku sobri orijen afrikanu di fadu di rijion di kongo i di norti di áfrika. “Nu sabi ma fadu ê lisboeta, ma Lisboa tinha ês kompunenti di um monti di otus povu, i di la ki ben kel prudutu kultural. Ta fasi kêlâ nu toma kunhisimentu ma ês kusa ta isistiba. Nu ka tinha ês kunhesimentu i nu kumesa ta ten pamódi gêntis akademikus. Nu atxa ma ta fasi txêu sintidu fasi kês bisitas giadus pa kês spasus di Lisboa, Loures, Vale do Sado sobri ês kiston di prisensa di gentis pretu na Purtugal”.  

Isabel Castro Henriques, konsultora téknika di prujetu, flâ ma “prisensa afrikanu ten ês rilivansia pamódi êl ê di kês más antigu, más konsistenti, i ki dura mas ti dias di oji”. Atualmenti, ten gêntis ki ta bisita “largo de São Domingos” sima sês ansistral ta fazêba, ma kêl prisensa kontinua na gastrunumia, na kusasn di kumé sima “cozido à portuguesa”, ti na badju, na literatura, na midisina ku kunhisimentu sientífiku ki ka ta papiadu txêu. 

Isabel Castro Henriques. Foto: Rita Ansone

Keli, Djuzé ka prendel na skola, el ki nansi na “ilha de Lisboa”. “Nta fika filis óra ki ñodja ma ten sénpri un bokadu di nôs na stória”, ê konfesa. 

Konfrontadu pa disafius ki ê ten na si frenti, na ês kusa ki ê ta konsidera un mison di si vida, ê flâ ma “trabadja na setor di arti ê ka fásil pa ningén, i ki na arti tradisional afrikanu ê undi ki ês ta xinti mas difikuldadi”. “Ta falta apoiu spisífiku ki ta pirmitinu kria prudutus di kualidadi, tantu na aria di arti sima na parti stóriku, pa nu ka trabadja na un nível amador”. 

Sima ês ta flâ, skola dja kria prudutus di kualidadi ki pudia ser riplikadu pa ôtus entidadi, asosiasons, i pa susiedadi, i “kela dja ten si valor”, sima Djuzé fla. Ê prendi txêu ku tudu griôts (kontador di stória na Áfrika osidental) i gosi ê kré pasa tustumnhu di manera mas prufisiunal e konsistenti. 

“Na ês pasadu sta suluson ki nu prisisa pa futuru i nu ten ki vensi kês stigma susial ki ta kai inda mas riba di afrikanu skravisadu”. 

Mimória dijital afrikanu

Asosiason Batoto Yetu kria risentimenti Digital African Memory (Mimória Dijital Afrikanu), undi ki ê ta dispunibiliza um monti di dukumentu sobri stória di Àfrika ki grandi publiku ta diskunhêsi. Ê matirial dipunibilisadu pa studantis universitáriu ku investigadoris. 

Na ês prujetu “nu odja ma un kusa puxa pa otu kusa, badju lebanu ti ‘fadu badjadu’, fadu lebanu pa tours i tours trazenu mimória dijital. I na fundu, tanbé ê txêu ridusidu stória di afrika na mundu digital. Di li ku uns anu, talvês, stóriku di povu ta ben fasedu através di informason dijital i nu ten ki fasêl”.

Plataforma dijital ten objetivu di dispunibilisa kês stória, pa tudu algén podi atxa, studa, torna kria artistikamenti, teknikamenti, i fasi – a partir di li – más trabadjus. Ou dêxa un marka na idukason di li pa frenti. “ideia di ten un bibliuteka dijital ê pa – ken ki sabi – un dia ser un kusa ki podi ser usadu na skolas sima feramenta suplimentar na studu, konshi ôtus e nôs kabesa tanbé midjor, pa ka kria barera, rikupera auto-stima, forsa i tanbé pa abri perspektiva pa otus ária – sima pur isenplu, , ten arkiolólugus afrikanu.”

Djuzé lembra ma, ora ki pesoas sta ser lebadu di un kau pa kel ôtu, ês ka ta ben basiu. Ê fla ma “nôs ê avataris ku txêu kunhisimentu sientífiku”. 

Di tudu kêl ki prujetu dja fasi, ten un kusa ki tudu algén ta konkorda: apisar di Purtugal ser jiugrafikamenti pikininu, kêli ê un stória mundial, pamódi narativa di diáspura afrikanu ta pasa txêu pa tudo kêl ki kontisi li. I ten txêu interesi di merkanus, brasilerus na konxêl midjor.  Ma disafiu mas grandi, flanu Djuzé ma ê ben odja kêl mésmu interesi na gêntis di Purtugal inkulisamenti gêntis di orijen afrikanu. Kumunidadi negru, pa kês ki ta trabadja na Batoto Yetu, divia ser priemeru ta sabi di ês informasons, ma sês kondison di vida ka ta pirmiti riserva spasu na vida pa ês interesi. 

Kau undi ki tanbé ta djudadu un monti algén di kumunidade 

Dispôs di uns dias ki nu fasi bisita giadu, nu bai ti sedi di assiason na Caxias. Nu diskubri ma, ku un kuartu di sékulu di isistênsia, kel organisason ki staba na kumesu fokadu só na arti, gosi ê bira un kasa di apoiu pa gentis migranti ki ka ten txêu kondison. 

Nu txiga, nu atxa Graciete na porta ta speranu, téknica ku konpitênsia pa orienta ken ki prisisa. Ku virgonha, ê fla ma ka mesti parsi, ê kontanu stória di sêl dentu di asosiason, ku di asosiason. Di orijen Caoberdianu, Graciete ta trabadja na gabineti di inserson di migrantis finansiadu pa “Instituto de Emprego e Formação Profissional (IEFP) de Cascais” i pa “Alto Comissariado para as Migrações”, i ê na kel lugar ki ê ta rasebi um monti algen pa mês, pa das apoiu.  

Li, ê ta fasi sison di sklaresimentu jurídiku, pa ken ki ten prublema ku ligalisason djuntu di SEF, ma tanbé ta papiadu di “direitos do consumidor migrante”, sirvisu bankariu, i ten tanbé un sentru di studu pa gentis mas nobu. Aulas di badju ben paradu pamodi COVID, ma sta ben ser ritomadu.

Graciete ta fla ma, “kes sison ku divogadus ê fundamental, pamódi lei ta muda tudu óra i ka ten txêu organisason ta djuda gêntis ki mesti”.

Di repenti algén konku na porta. “Olá, Nuno! Tudo dretu?”

Cécile, di Batoto Yetu. Foto: Líbia Florentino

Graciete dja mostraba nôs tudu kantu di kel sedi di asosiason, i na un di kês skritório staba Cécile, mudjer nobu di França ki ta trabadja sima stajiária na programa erasmus ku jiston di prugramas kultural, ma tanbé na parti diministrativu. Ê ku êl ki nu papia pamódi Graciete tevi ki rispondi Nuno, rapás ki binha kontraba ku êl pa resêbi konsedju pa ranja trabadju.

“Trabadja na ês asosiason ê bom dimás pamódi ñta kontinua ta trabadja na aria di kultura, sima ki ñstaba ta fasi duranti dos anu na França. Kel diversidadi kultural ta dexanu nôs tudu mas riku, ñta lida ku un monti di língua diferenti. Ê un troka di ispiriênsia grandi kada bês ki nu ta organisa un spetakulu. I tudu ês diversidadi di língua, pa mi ki ka ta papia purtugês, só inglês ku spanhol, alén di nha língua maternu, ê ta dexan mas riku” flânu Cecile. El ki ta sunha ku un dia “ken ki sabi”, ma ê ta podi “leba kes artista pa atua na França”. 

Ês ten un aula di inglês pa simana dadu pa un prufesora vuluntaria ki Cecile tanbé ta djuda organisa ku matirial di apoiu ki ê ta risebi di prufesora Flora i ki ê ta inprimi simanalmenti pa distribui dentu di sala di aula. Prujetu era pa mininus pikinoti ma ben muda pamodi txêu gêntis kumesa ta mesti. Pa prufessora Flora, “prujetu li ê fantastiku pamódi ta djuda pesoas disenvolvi ses inglês pa sta dentu di merkadu di trabadju”, nen senpri keli ê un kusa fásil pa gentis ki migra.

Nu volta pa sala undi ki Graciete staba ta papia ku Nuno. Ê risolvi kontanu modi ki ê pasa. “Ñben tenta ranja trabadju i, pa alén di tudu informason di prusidimentu, és ta dau apoiu mural tanbé. Ñta atxa ma ês asosiason ta djudanu na integrason susial, i tanbé ê ta djudanu sta priparadu pa disafiu ki nu ten na kaminhu.”

Ten txêu algén sima Nuno li. Kuzé ki Batoto Yetu ta mostra oji ê ki kes stórias – di gentis ki skodji Lisboa pa vivi; ou ki nanci li, ma sês pai ê migranti – ê risultadu di kel prisensa konstanti di ôtus povu na un distinu ki ten un monti di sékulo ki ê porta di entrada pa mundu interu. Un kau ki ten txêu stória inda pa konta.


Karyna Gomes

É a jornalista responsável pelo projeto de jornalismo crioulo na Mensagem, no âmbito do projeto Newspectrum – em parceria com o site Lisboa Criola de Dino D’Santiago. Além de jornalista é cantora, guineense de mãe cabo-verdiana, e escolheu Lisboa para viver desde 2011. Estudou jornalismo no Brasil, e trabalhou na RTP, rádios locais na Guiné-Bissau, foi correspondente de do Jornal “A Semana” de Cabo verde e Associated Press, e trabalhou no mundo das ONG na Unicef e SNV.


O jornalismo que a Mensagem de Lisboa faz une comunidades,
conta histórias que ninguém conta e muda vidas.
Dantes pagava-se com publicidade,
mas isso agora é terreno das grandes plataformas.
Se gosta do que fazemos e acha que é importante,
se quer fazer parte desta comunidade cada vez maior,
apoie-nos com a sua contribuição:

Deixe um comentário

O seu endereço de email não será publicado. Campos obrigatórios marcados com *